Con người thường tự hào về sự tỉnh táo, lý trí và khả năng kiểm soát bản thân. Nhưng sự thật là chúng ta chỉ là những sinh vật bị dopamine dẫn dắt. Một dòng điện nhỏ bé trong não có khả năng xé toạc mọi ranh giới đúng – sai mà chúng ta từng tin là kiên định. Dopamine không đơn thuần là chất dẫn truyền hạnh phúc; nó là kẻ thúc ép, đứng sau mọi cơn thèm khát, hành vi bốc đồng và những ý nghĩ thầm kín. Điều đáng sợ nhất là cơ chế của nó không bao giờ biết đủ, không bao giờ dừng lại, không bao giờ hài lòng với bất cứ kích thích nào.
Bạn nghĩ mình chọn thứ mình xem? Không, chính dopamine đã chọn cho bạn, và nó luôn ưu tiên những kích thích mạnh mẽ nhất. Minh chứng rõ ràng nhất chính là cách đám đông phản ứng trước những vụ việc gây chấn động mạng xã hội: vừa kinh hoàng, vừa bị hút vào, không thể rời mắt. Sự tò mò, phẫn nộ, ghê sợ và ám ảnh đều cùng chung một nguồn gốc: dopamine bùng nổ theo cấp số nhân khi con người tiếp xúc với thứ vượt khỏi vùng an toàn. Và đây chính là mấu chốt: thứ càng kinh dị, càng gây sốc, càng vượt ra khỏi những tưởng tượng thông thường thì dopamine càng bùng nổ mạnh mẽ hơn.
Kẻ thao túng vô hình khiến não người nghiện sự kích thích
Gọi dopamine là “hoóc-môn hạnh phúc” là một sự hiểu lầm lớn. Dopamine không đem lại hạnh phúc, mà nó tạo ra sự thèm muốn. Nó thúc đẩy con người tìm kiếm những kích thích mạnh mẽ, thậm chí vượt qua cả chuẩn mực đạo đức và pháp luật. Về mặt nguyên thủy, dopamine là động cơ giúp tổ tiên săn tìm thức ăn, sinh sản và khám phá. Nhưng trong thế giới hiện đại, nó bị lạm dụng méo mó bởi màn hình, hình ảnh gây sốc, video ngắn, drama mạng xã hội và những nội dung giật gân đánh thẳng vào bản năng.
Các nội dung gây sốc hay tiêu cực kích thích hệ thống dopamine gây nghiện
Khi dopamine tăng quá mức, vùng kiểm soát hành vi – nơi quyết định nhân phẩm, đạo đức, giới hạn – bị làm cho tê liệt. Vùng vỏ não trước trán, phần chịu trách nhiệm phán xét và kiểm soát xung động, bị suy yếu, giảm khả năng đề kháng. Dopamine không chịu được sự nhàm chán; một khi não đã quen với mức kích thích cao, những thứ bình thường không còn đủ sức thỏa mãn cơn thèm muốn. Bởi lẽ, cơ chế của dopamine là cơ chế “leo thang”: một khi đã quen với một mức kích thích, não sẽ đòi hỏi mức cao hơn, mạnh hơn, khác thường hơn để thỏa mãn.
Vì sao nội dung càng kinh dị càng dễ viral?
Các nghiên cứu thần kinh học, tiêu biểu là của nhà khoa học Wolfram Schultz cho thấy: dopamine tăng mạnh nhất không phải khi chúng ta nhận phần thưởng, mà khi không biết chuyện gì sẽ xảy ra tiếp theo. Não phản ứng dữ dội với sự bất định. Những nội dung gây sốc, kinh dị, khó tin hoặc trái với chuẩn mực đạo đức đặt bộ não vào đúng trạng thái này: “không thể đoán được”, và ở khoảnh khắc đó, lượng dopamine trong não tăng lên mức đỉnh điểm nhất.
Đó là lý do những nội dung càng gây tò mò càng lan nhanh. Con người có thể sợ hãi, ghê rợn, thậm chí vừa xem vừa che mắt nhưng vẫn kéo xuống xem tiếp. Các nghiên cứu thần kinh học, đặc biệt của Wolfram Schultz, chỉ ra rằng dopamine đạt đỉnh không phải khi nhận phần thưởng, mà khi ở trạng thái bất định. Chính trạng thái này khiến não phản ứng mạnh nhất, bất kể kích thích là tích cực hay tiêu cực.
Nhà khoa học Wolfram Schultz khám phá ra cơ chế hệ thống khen thưởng của não
Vì vậy, drama luôn lan nhanh hơn tin tốt; tai nạn thu hút nhiều mắt nhìn hơn lễ hội; những thứ kinh dị, khác thường luôn trở thành tâm điểm. Não bị cuốn vào một “nguy hiểm giả lập”: đủ an toàn để quan sát, nhưng đủ bất ổn để thổi bùng dopamine. Sự tò mò méo mó này cộng hưởng với bản năng sinh tồn nguyên thủy tạo nên vòng xoáy lan truyền thông tin gần như không thể dừng lại khi dopamine bùng lên theo cấp số nhân.
Mạng xã hội: Cỗ máy tạo dopamine công nghiệp khiến con người mất kiểm soát
Nếu dopamine là nhiên liệu, thì mạng xã hội chính là cỗ máy đốt nhiên liệu công nghiệp trong thời đại bùng nổ thông tin này. Các nền tảng công nghệ hiểu rõ cách não người hoạt động hơn chính bản thân họ. Chúng khai thác tối đa dopamine của bạn qua các video ngắn, hiệu ứng âm thanh, hình ảnh, màu sắc và tiêu đề kích thích, tất cả được thiết kế để tấn công và gây sự chú ý triệt để. Mỗi lần bạn lướt điện thoại, não lại hứng trọn một đợt phóng dopamine đột ngột. Cứ thế, ngày này qua ngày khác, khả năng kiểm soát của bộ não bị bào mòn, giống như chiếc phanh bị cháy khét khi xe đang lao dốc, khiến bạn không thể dừng lại.
Mạng xã hội là cỗ máy hiện đại, nơi mà dopamine liên tục bị kích thích dẫn đến gây nghiện
Đáng sợ hơn, dopamine không quan tâm đến đạo đức hay chuẩn mực xã hội; nó chỉ biết đòi hỏi và kích thích sự tò mò tiếp diễn. Do đó, mỗi khi có một sự kiện bất thường, kinh hoàng hay gây tranh cãi xuất hiện, dopamine lại khiến đám đông lao vào như bị thôi miên để thỏa mãn cơn khát kích thích mất kiểm soát.
Khi dopamine bị lạm dụng đủ lâu, não bắt đầu tổn thương thật sự. Những cú kích thích mạnh và bất ngờ khiến neuron thay đổi cấu trúc, hằn dấu ấn sâu trong não. Khi dopamine bị đẩy quá đà, vỏ não trước trán – trung tâm đạo đức và lý trí – bị teo lại. Kéo theo đó là mất kiểm soát, bốc đồng và những hành vi méo mó vượt ngoài logic thông thường.
Bạn không hề miễn nhiễm với Dopamine
Bác sĩ – tiến sĩ tâm thần học Anna Lembke, tác giả cuốn Giải mã hoóc-môn Dopamine, không chỉ mô tả cơ chế này trên lý thuyết. Từ hàng chục năm làm việc với bệnh nhân nghiện chất, nghiện game, nghiện mạng xã hội, bà chỉ ra rằng dopamine vận hành theo một “cán cân lạc thú – nỗi đau”: càng đẩy mình về phía những khoái cảm nhanh, bộ não càng bật lại bằng cảm giác trống rỗng, chán nản và buộc chúng ta phải tìm liều kích thích mạnh hơn. Mỗi lần buông theo những kích thích dễ dãi, chúng ta đang vô thức huấn luyện não chọn con đường ngắn nhất đến dopamine và bỏ quên những nguồn vui bền vững hơn như công việc có ý nghĩa, mối quan hệ thật, nỗ lực thật.
Hiểu rõ cơ chế của dopamine giúp bạn giảm bớt các tác động của vòng xoáy tiêu cực
Hiểu dopamine vì thế không phải để đổ lỗi cho bộ não, mà để nhận ra khi nào mình đang sống dựa vào kích thích nhanh và học cách đưa hệ thần kinh về trạng thái cân bằng hơn: bớt phụ thuộc vào màn hình, tin giật gân, cảm giác “đã” tức thì, và chủ động tăng những hoạt động giúp mình ngủ ngon hơn, tập trung tốt hơn và kết nối lành mạnh hơn với người khác. Muốn thoát khỏi vòng xoáy đó, ta cần những bước rất cụ thể: tắt bớt thông báo, giới hạn thời gian lướt mạng, chấp nhận làm những việc khó và không mang lại dễ chịu ngay lập tức để bộ não có thời gian hồi lại.
Nếu bạn muốn hiểu sâu hơn dopamine đang can thiệp như thế nào vào thói quen, cảm xúc và lựa chọn mỗi ngày – và tìm một lộ trình rõ ràng để tự cân bằng lại – thì Giải mã hoóc-môn Dopamine là một điểm khởi đầu rất đáng để đọc và suy ngẫm.
Bình luận